Khoa học và công nghệ luôn là động lực quan trọng của sự phát triển quốc gia. Ở Việt Nam, Trần Đại Nghĩa đã trở thành biểu tượng sáng ngời cho tinh thần “khoa học vì Tổ quốc”. Từ một kỹ sư làm việc trong môi trường hiện đại ở châu Âu, ông đã quyết định trở về, đem tri thức phục vụ kháng chiến và kiến thiết đất nước. Cuộc đời ông là sự kết hợp hài hòa giữa trí tuệ, sáng tạo và lòng yêu nước nồng nàn. Hơn nửa thế kỷ cống hiến, Trần Đại Nghĩa đã khơi nguồn cảm hứng bất tận cho các thế hệ trí thức Việt Nam.

Ảnh: Thiếu tướng Trần Đại Nghĩa (thứ ba, từ phải sang) cùng cán bộ quân giới xem một số loại vũ khí do một nhà máy quốc phòng chế tạo. Ảnh tư liệu, Nguồn: Báo Quân đội nhân dân

Người mở đường cho khoa học gắn với vận mệnh dân tộc

Sinh năm 1913 tại Vĩnh Long, tên khai sinh là Phạm Quang Lễ, Trần Đại Nghĩa là tấm gương tiêu biểu của trí thức Việt Nam thời kỳ hiện đại. Ông từng học ở Trường Bách khoa Paris và làm việc tại nhiều hãng chế tạo máy bay, vũ khí nổi tiếng của Pháp và Đức. Nắm trong tay tri thức tầm quốc tế, ông có thể lựa chọn một sự nghiệp khoa học đầy hứa hẹn ở phương Tây. Nhưng khi nghe lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Paris năm 1946, ông đã từ bỏ tất cả để trở về nước.

Quyết định ấy thể hiện tầm vóc của một trí thức yêu nước chân chính. Giữa lúc đất nước còn ngổn ngang khó khăn, ông không ngần ngại chọn con đường gian khổ, đồng hành cùng dân tộc. Chính trong điều kiện kháng chiến thiếu thốn, Trần Đại Nghĩa đã tỏa sáng với hàng loạt sáng chế vũ khí: súng không giật SKZ, bazooka, súng cối, lựu đạn… Những công trình này đã góp phần thay đổi cục diện chiến trường, giúp bộ đội ta đối phó hiệu quả với hỏa lực mạnh của kẻ thù.

Trần Đại Nghĩa luôn quan niệm rằng khoa học không thể đứng ngoài vận mệnh dân tộc. Ông từng nói: “Khoa học kỹ thuật chỉ thật sự có ý nghĩa khi nó phục vụ cuộc sống, phục vụ sự tồn vong của đất nước”. Với ông, phòng thí nghiệm không chỉ là nơi nghiên cứu mà còn là chiến hào bảo vệ độc lập. Chính từ tư tưởng ấy, Trần Đại Nghĩa được xem là người mở đường cho tinh thần “khoa học vì Tổ quốc” ở Việt Nam.

Khát vọng đưa khoa học trở thành sức mạnh của đất nước

Sau thắng lợi Điện Biên Phủ 1954, đất nước bước vào giai đoạn mới: kiến thiết trong hòa bình. Trần Đại Nghĩa tiếp tục giữ nhiều trọng trách: Cục trưởng Cục Quân giới (1947),  Đại biểu Quốc hội khóa II, III , Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước (1965-1972), Phó chủ nhiệm Tổng cục Hậu cần (1973-1974) và Tổng cục Kỹ thuật Bộ Quốc phòng (1974-1977), Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam (1975-1983), Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (1983-1988)[1] … Ở cương vị nào, ông cũng để lại dấu ấn sâu đậm.

Từ những lời dặn dò của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Nước ta thiếu máy móc, thiếu nguyên liệu, thiếu thợ lành nghề. Song giàu về rừng núi, giàu về quyết tâm. Vậy chú phải đưa những cái đã học được ở nước ngoài mà áp dụng vào hoàn cảnh thiết thực ở nước ta, để phụng sự Tổ quốc...”[2]. Ông đặc biệt quan tâm đến việc xây dựng đội ngũ trí thức khoa học cho đất nước. Với tầm nhìn xa, Trần Đại Nghĩa đã thúc đẩy thành lập các viện nghiên cứu, trường đại học kỹ thuật, tạo tiền đề cho nền khoa học công nghệ non trẻ của Việt Nam. Ông khuyến khích tinh thần học hỏi, sáng tạo, đồng thời nhấn mạnh trách nhiệm xã hội của giới khoa học. Với ông, một dân tộc muốn hùng mạnh thì phải làm chủ khoa học kỹ thuật, phải tự mình nghiên cứu và ứng dụng để phục vụ phát triển.

Điều đáng quý là Trần Đại Nghĩa không chỉ quan tâm đến công nghiệp quốc phòng, mà còn chú trọng ứng dụng khoa học vào sản xuất, nông nghiệp, đời sống. Ông xem khoa học như chiếc chìa khóa mở ra cánh cửa tự cường, thoát khỏi đói nghèo, lạc hậu. Tư tưởng ấy trở thành kim chỉ nam cho nhiều thế hệ trí thức Việt Nam sau này – rằng mọi phát minh, sáng chế, công trình nghiên cứu đều cần gắn với lợi ích dân tộc, nhân dân.

Di sản tinh thần trong thời đại mới

Ngày nay, khi đất nước bước vào kỷ nguyên công nghiệp 4.0, tinh thần “khoa học vì Tổ quốc” của Trần Đại Nghĩa càng trở nên thời sự. Công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, năng lượng tái tạo, y sinh học… đang mở ra cơ hội phát triển chưa từng có. Nhưng cũng giống như những năm kháng chiến, khoa học chỉ thật sự có giá trị khi phục vụ đời sống nhân dân, nâng cao sức mạnh quốc gia.

Di sản mà Trần Đại Nghĩa để lại không chỉ là những vũ khí huyền thoại hay những chính sách khoa học nền tảng, mà quan trọng hơn là ngọn lửa niềm tin: trí thức Việt Nam có thể làm chủ khoa học, có thể sáng tạo ngang tầm thế giới, miễn là có lý tưởng phụng sự Tổ quốc. Ông là tấm gương sáng cho thế hệ trẻ hôm nay – những kỹ sư, nhà khoa học, doanh nhân công nghệ trong hành trình xây dựng một Việt Nam hùng cường.

Từ Viettel, VinFast đến những start-up công nghệ trẻ, tất cả đều có thể tìm thấy cảm hứng từ Trần Đại Nghĩa. Đó là khát vọng biến tri thức thành sức mạnh, biến khoa học thành công cụ kiến tạo tương lai.

Trần Đại Nghĩa không chỉ là “vua vũ khí” của kháng chiến, mà còn là người gieo mầm cho một tư tưởng lớn: khoa học phải phục vụ Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Tinh thần ấy đã, đang và sẽ mãi là ngọn lửa thôi thúc các thế hệ trí thức Việt Nam không ngừng sáng tạo, cống hiến. Trong hành trình hội nhập và phát triển hôm nay, di sản của ông chính là lời nhắc nhở mạnh mẽ: hãy làm khoa học với trái tim yêu nước và khát vọng đưa Việt Nam vươn tầm cao mới.

Bài: TS. Trần Ngọc Nhiều –HVCTKV III