Di tích đình Mỹ Xuyên Đông được chứng nhận là di tích lịch sử vào ngày 20 tháng 11 năm 2011. Đình Mỹ Xuyên Đông tọa lạc tại thôn Xuyên Đông 1, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam cũ. Nãy là xã Nam Phước, thành phố Đà Nẵng. Từ ngã ba trung tâm thị trấn Nam Phước, theo đường tỉnh 610 về hướng Tây khoảng 2km đến khu vực Chợ Chùa, rẽ phải vào sân vận động Chợ Chùa, tiếp tục đi dọc tuyến đường bê tông ven bờ Bắc sông Đào khoảng 2,5 km là đến di tích. Đình Mỹ Xuyên Đông cùng với cây đa, Chợ Đình hợp thành một quần thể không gian văn hóa – lịch sử đặc trưng của làng quê xứ Quảng.
Đình Mỹ Xuyên Đông thuộc thôn Xuyên Đông 1, thị trấn Nam Phước – đơn vị hành chính trung tâm của huyện Duy Xuyên. Thị trấn có vị trí địa lý thuận lợi: phía Đông giáp các xã Duy Phước, Duy Thành; phía Tây giáp Duy Trung, Duy Trinh; phía Nam giáp xã Quế Xuân (huyện Quế Sơn); phía Bắc giáp xã Điện Phương (thị xã Điện Bàn).Nam Phước là vùng đất địa linh, giữ vị trí chiến lược quan trọng về kinh tế, chính trị và quân sự. Được phù sa sông Thu Bồn và các nhánh sông bồi đắp, nơi đây hình thành một đồng bằng trù phú, màu mỡ, giao thông thủy bộ thuận lợi, trở thành trung tâm giao lưu kinh tế – văn hóa của cả vùng. Trong kháng chiến, nhân dân Nam Phước kiên cường bám đất, anh dũng đấu tranh góp phần vào sự nghiệp giành độc lập dân tộc. Trong thời bình, địa phương luôn đi đầu trong lao động sản xuất, nổi tiếng với làng nghề truyền thống ươm tơ dệt lụa Mã Châu và hệ thống di tích lịch sử – văn hóa phong phú như Văn Thánh huyện, nơi thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên, cùng mộ Tiền hiền Lê Quý Công – người có công khai phá, lập làng Mỹ Xuyên Đông, được triều đình phong tước Chánh Đề Đốc, Hùng Long Hầu và được nhân dân thờ phụng trang trọng tại đình làng.
Di tích Đình Mỹ Xuyên Đông
Trong tiến trình mở cõi về phương Nam của dân tộc, tổ tiên ta trong nhiều thế kỉ đã liên tục từ Bắc và Nam lập nghiệp, vừa mở nước vừa trấn thủ, khai khẩn vùng “phên dậu” của Tổ Quốc. Vào đầu thế kỷ XVI, thời hậu Lê, Chánh Đề đốc, Hùng Long hầu Lê Quý Công vâng mệnh triều đình đưa quân vào Nam tăng cường phòng thủ vùng đất mới, từ Nam đèo Hải Vân đến kinh đô Đồ Bàn (Bình Định). Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, ngài chọn vùng Mỹ Xuyên để an cư, chiêu dân lập ấp, hình thành làng xã.Mỹ Xuyên nằm ở phía Nam hạ lưu sông Thu Bồn, phía Đông giáp đường Thiên Lý Bắc – Nam (Quốc lộ 1 ngày nay), ba mặt còn lại giáp hệ thống sông Thu Bồn và sông Bà Rén, cách cửa biển Đại Chiêm nửa ngày sông. Nhờ địa thế “tam giang tụ thủy”, vùng đất này được phù sa bồi đắp màu mỡ, cây cối tươi tốt, giao thông thủy bộ thuận lợi. Nhận thấy đây là vùng đất hội đủ điều kiện “nhất cận thị, nhị cận giang, tam cận hải, tứ cận điền”, ngài Lê Quý Công đã chọn làm nơi quy dân lập làng.Tuy vốn là đất Chiêm Thành xưa, còn hoang vu, thưa vắng dân cư, nhưng với sức người và ý chí khai phá, Mỹ Xuyên nhanh chóng trở thành vùng quê trù phú với ruộng đồng, vườn tược, bãi bồi ven sông. Diện tích canh tác lên đến khoảng 1.700 mẫu ruộng, dân cư ngày càng đông đúc với hơn 90 tộc họ, hình thành hai làng Mỹ Xuyên Giáp Đông và Mỹ Xuyên Giáp Tây, nay thuộc thôn Xuyên Đông, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam.
Bên trong Đình Mỹ Xuyên Đông
Khi ngài Lê Quý Công qua đời, phần mộ của ngài được an táng tại làng Mỹ Xuyên – ngôi mộ lâu đời nhất của làng. Để tưởng nhớ công lao tiền nhân, các tộc họ trong làng đã xây dựng đình làng thờ Thành hoàng và các bậc tiền hiền. Theo lời các bậc cao niên, đình làng Mỹ Xuyên Đông được dựng vào khoảng thời Chúa Tiên Nguyễn Hoàng (1600–1613), cùng giai đoạn hình thành nhiều đình, chùa quan trọng trong vùng.Đình được xây dựng ở vị trí trung tâm làng, cạnh mộ ngài Lê Quý Công, phía trước trồng cây đa lớn tỏa bóng che mát. Dần dần, nơi đây trở thành điểm tụ họp, buôn bán của dân làng, hình thành chợ Đình. Hằng năm, lễ tế đình được tổ chức vào ngày 12 tháng 2 âm lịch, trở thành sinh hoạt văn hóa – tín ngưỡng quan trọng của cộng đồng. Nhờ “đất lành chim đậu”, dân cư ngày càng đông, xứ sở ngày càng phồn thịnh, xuất hiện thêm chợ Sài Thị (chợ Củi) và trạm Nam Phước trên tuyến đường Thiên Lý Bắc – Nam.Sách Đại Nam nhất thống chí ghi chép rằng, lỵ sở huyện Duy Xuyên thời Minh Mạng từng đặt tại khu vực giáp Đông xã Mỹ Xuyên; trường học phủ Thăng Bình cũng tọa lạc gần nơi đây, cho thấy vị thế quan trọng của vùng đất này trong lịch sử hành chính và giáo dục. Trải qua chiến tranh và biến động lịch sử, ngôi đình xưa và cây đa cổ thụ từng bị hư hại. Sau ngày đất nước yên bình, nhân dân địa phương đã dựng lại đình trên nền cũ, trồng lại cây đa, trùng tu mộ phần ngài Lê Quý Công nhằm tri ân tiền nhân. Hiện nay, phần mộ Lê Quý Công đã được UBND tỉnh Quảng Nam công nhận là di tích cấp tỉnh. Từ khi lập làng cho đến cuối triều Nguyễn, Mỹ Xuyên luôn là vùng đất trù phú, dân cư đông đúc, có nhiều đóng góp cho đất nước. Các triều vua từ Minh Mạng đến Khải Định đã ban cho làng 30 đạo sắc phong, ghi nhận công lao “hộ quốc, tý dân, linh ứng hiển hách”. Dù trải qua bao biến thiên lịch sử, nhân dân Mỹ Xuyên vẫn gìn giữ nguyên vẹn 30 đạo sắc phong – linh hồn của đình làng – như báu vật thiêng liêng của quê hương.
Cây đa, bến nước, sân đình từ lâu đã trở thành biểu tượng của làng quê Việt Nam. Đình Mỹ Xuyên Đông hôm nay tuy không đồ sộ, lộng lẫy, nhưng lại hàm chứa những giá trị lịch sử, văn hóa và nhân văn sâu sắc. Đặc biệt, đây là địa phương hiếm hoi còn lưu giữ đầy đủ 30 đạo sắc phong của triều đình từ thời Minh Mạng đến Khải Định – một di sản vô giá của cha ông để lại cho các thế hệ mai sau.