Nhà thờ Tiền hiền Long Xuyên Long Xuyên được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh tạo quyết định số 436 ngày 12 tháng 5 năm 2005. Nhà thờ Tiền hiền Long Xuyên – thường gọi là Đình Long Xuyên – là một trong những di tích tiêu biểu còn lại của làng cổ Long Xuyên xưa, nay thuộc khối phố 3, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam cũ. Đây là một công trình kiến trúc mang giá trị lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng đặc biệt, gắn liền với quá trình mở đất, lập làng và xây dựng đời sống cộng đồng của cư dân vùng hạ lưu sông Thu Bồn.
Nhà thờ Tiền hiền Long Xuyên ngày xưa
Nhà thờ Tiền hiền Long Xuyên vốn là một quần thể kiến trúc quy mô, gồm bốn sở tự: nhà thờ Tiền hiền, miếu Thành hoàng, miếu Thần Nông và miếu Ngũ Hành. Tất cả được bố trí hài hòa trong một khu vườn rộng gần 3.000m², với mặt chính của các công trình đều hướng về phương Nam – hướng truyền thống trong kiến trúc tâm linh Việt. Theo sử liệu khắc ghi, vào ngày 24 tháng 5 năm Cảnh Hưng thứ 10 (1749), đời vua Lê Hiển Tông, toàn thể tộc phái và dân làng Long Xuyên đã chung tay đóng góp công sức để kiến lập nên quần thể sở tự này. Trải qua biến động thời cuộc và những năm tháng chiến tranh, nhiều hạng mục đã bị tàn phá. Hiện nay, khu di tích chỉ còn giữ lại được ngôi nhà thờ Tiền hiền, cùng phần nền móng, trụ cổng, tam quan và một số vật liệu kiến trúc vốn thuộc về quần thể xưa.
Nhà thờ Tiền hiền Long Xuyên tại khối phố 3 Nam Phước.
Nhà thờ Tiền hiền nằm ở phía bên phải của miếu Thành Hoàng. Công trình được xây dựng theo dạng chữ nhất , mái lợp ngói âm dương, trên nóc đắp đôi rồng chầu ( Song long chầu nguyệt), được phục hồi lại trong quá trình trùng tu. Nhà thờ đã trải qua hai đợt tu sửa lớn vào các năm 1957 và 1991, chủ yếu chỉnh trang mái, nóc, tường và thay mới một số cấu kiện nhỏ. Toàn bộ hệ khung mái được đặt trên hệ thống cột gỗ mít với kết cấu dày đặc. Mặt cắt dọc của ngôi nhà gồm 7 hàng cột, chia thành 3 gian 2 chái. Mặt cắt ngang cũng có 7 hàng cột; vì vậy tổng cộng có 49 cột, tất cả đều kê trên đá tán hình tròn đặt trên bệ đá tảng hình vuông. Kiến trúc này đặc biệt ở chỗ có nhiều cột và kèo nhưng lại không sử dụng đằng đông hạ, khác với cấu trúc nhiều ngôi nhà cổ ở Quảng Nam. Tại vị trí mặt trước của cây xuyên bông thượng còn lưu lại dòng chữ Hán được khắc dọc theo thân kèo: “Cảnh Hưng thập niên, tuế thứ Kỷ Tỵ niên, ngũ nguyệt, nhị thập tứ nhật long phước, Đông Tây trung an thượng thôn, chư tộc phái, đồng phụng tạo.” tạm dịch ( Cảnh Hưng đời thứ 10-đời vua Lê Hiểu Tôn 1749, ngày 24 tháng 5, toàn tộc phái cùng xây dựng). Trên hai thân cột của gian giữa còn có đôi liễn gỗ chữ Hán khắc lõm, mạ đồng: Câu bên phải: “Chung cổ phong quan Hồng Lĩnh bắc”. Câu bên trái: “Kỷ trùng ba động Hải vân nam”. tạm dịch nghĩa: Người của làng cổ Long Xuyên có nguồn gốc từ núi Hồng Lĩnh ( Nghệ An) đã đi vào nơi này đèo Hải Vân lập nghiệp.
Bia di tích
Nhà thờ Tiền hiền Long Xuyên không chỉ là nơi thờ phụng các bậc tiền nhân mà còn là di sản văn hóa chứa đựng nhiều lớp trầm tích về lịch sử hình thành làng quê xứ Quảng. Mỗi chi tiết kiến trúc, mỗi dòng chữ Hán, mỗi viên đá tán hay cột gỗ đều là chứng tích sống động của một thời mở đất. Việc bảo tồn và giới thiệu di tích hôm nay không chỉ nhằm tưởng nhớ công lao của tổ tiên, mà còn góp phần nuôi dưỡng ý thức gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống cho thế hệ mai sau.