Chiến thắng đường 104 được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh tại quyết định số 754 ngày 13 tháng 3 năm 2006. Đây là một trong những di tích lịch sử tiêu biểu ghi dấu những chiến công vẻ vang của quân và dân huyện Duy Xuyên (cũ) trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đặc biệt trong chiến dịch Đông – Xuân 1953 – 1954.
Sau những trận mở màn chiến dịch Xuân – Hè 1953 giành thắng lợi vang dội, quân địch rơi vào thế bị động. Vào đêm 16/5/1953, Trung đoàn 108 đã điều một đơn vị nhỏ phối hợp với Đại đội 28 tiến hành tiêu diệt cứ điểm cầu Chìm – nơi địch bố trí phòng thủ kiên cố. Nhờ yếu tố bất ngờ, chỉ trong 30 phút, lực lượng ta đã tiêu diệt 14 tên, bắt sống 6 tên, đồng thời thu 2 đại liên, 2 cối 60mm và 6 súng tự động của Mỹ, tạo bước ngoặt quan trọng mở đường cho các trận đánh tiếp theo. Bộ chỉ huy chiến dịch nhận định rằng, bất cứ khi nào bị tấn công, địch đều sẽ phản kích. Do đó, ngay trong đêm hôm đó, hai tiểu đoàn khác của Trung đoàn 108 đã phối hợp cùng Đại đội 28 bí mật hành quân, chiếm vị trí phục kích tại thôn Xuyên Tây và Xuyên Đông, xã Duy An, nhằm chuẩn bị tiêu diệt lực lượng tiếp viện của địch.
Chiến thắng đường 104
Thực chất, việc tấn công vào cứ điểm cầu Chìm và Non Trượt trong đêm trước chỉ là mưu kế đánh lạc hướng, tạo điều kiện thuận lợi cho chiến thuật “đánh điểm, diệt viện” được triển khai hiệu quả. Dọc theo đường 104 từ Cây Bản đến Chợ Chùa, hai tiểu đoàn 79 và 19 cùng với một trung đội của Đại đội 28 đã hoàn tất việc triển khai đội hình phục kích trước 4 giờ sáng ngày 17/5/1953. Theo kế hoạch, một bộ phận chủ lực sử dụng súng bộ binh BOCK và cối 60mm phục sẵn ở phía Bắc đường 104, trong khi máy bay trinh sát MORAL liên tục rà soát, dẫn đường cho đoàn tiếp viện của địch từ Đà Nẵng tiến vào, nhằm đảm bảo trận địa phục kích đạt hiệu quả tối đa.
Bia di tích lịch sử
Lệnh tuyệt đối được ban ra: không nổ súng vào quân địch đang lùng sục; nếu bị phát hiện, chỉ được phép bắt sống. Lúc này, bộ đội ta đã được ngụy trang tối đa, bố trí kín đáo và giữ bí mật tuyệt đối, chuẩn bị sẵn sàng cho trận phục kích. Trên trục đường 104 từ Trà Kiệu đến Nam Phước, địch nhiều lần rải lân tinh hóa học để làm trụi lá, phá tầm nhìn, nhưng tất cả đều vô hiệu trước sự cảnh giác và chuẩn bị kỹ lưỡng của quân ta. Sau khi chúng lùng sục và quan sát kĩ không thấy gì, đoàn xe của địch bắt đầu tiến vào trong đó có cả xe mìn, xe reép và xe thông tin, xe GMC chở đầy lính, tất cả gồm 30 chiếc ào ào tiến về phía cầu Chìm, Non Trược. Khi đoàn xe lọt vào giữa trận địa phục kích của ta, lệnh xung kích và đồng loạt nổ súng, dưới làn lưới đạn của quân ta đoàn xe địch bị khựng lại. Bị chặn đánh bất ngờ, quân địch hoàn toàn mất phương hướng, không kịp chống cự, hoảng loạn tháo chạy tán loạn dọc con đường, trở thành mồi cho những tay súng bắn tỉa tinh nhuệ của ta. Trận đánh diễn ra ác liệt, căng thẳng gần như liên tục trong suốt một tiếng đồng hồ, với âm thanh đạn nổ dồn dập, xe cơ giới bốc cháy và khói lửa mịt mù. Kết quả của trận phục kích là một thắng lợi vang dội: hơn 300 tên địch bị tiêu diệt, 21 xe các loại bị phá hủy, 121 tên bị bắt sống, một máy bay bị bắn rơi, cùng với 2 cối 81mm, 2 trung liên và 6 súng trường được thu giữ. Chiến thắng này không chỉ đánh dấu sự chủ động, mưu trí và tinh thần chiến đấu quả cảm của bộ đội ta mà còn làm rung chuyển ý chí và thế trận của địch trên toàn tuyến đường 104.
Khu di tích chiến thắng đường 104
Chiến thắng Đường 104 là biểu tượng của lòng quả cảm, sự mưu trí và tinh thần đoàn kết của quân dân Quảng Nam. Giá trị lịch sử, văn hóa của di tích vẫn luôn được trân trọng và phát huy, là điểm nhấn quan trọng trong hệ thống các di tích lịch sử cách mạng của huyện Duy Xuyên, góp phần giáo dục truyền thống yêu nước cho các thế hệ hôm nay và mai sau.