Mộ Lê Quý Công được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh tại quyết định số 754 ngày 13 tháng 03 năm 2026. Mộ Lê Quý Công nằm giữa không gian trầm mặc của đội 3 thôn Xuyên Đông, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam cũ - bây giờ là xã Nam Phước, thành phố Đà Nẵng có một di tích lưu giữ lớp trầm tích quý báu của lịch sử hình thành vùng đất này – Mộ Lê Quý Công, hay còn gọi là Mộ Tiền Hiền Mỹ Xuyên. Đây là nơi yên nghỉ của vị tướng tài hoa, người có công khai cơ lập ấp, đặt nền móng cho sự ra đời và thịnh vượng của làng Mỹ Xuyên xưa. Trải qua nhiều thế kỷ, ngôi mộ không chỉ là chứng tích vật chất của một thời mở cõi mà còn là biểu tượng của đạo lý uống nước nhớ nguồn, tri ân những bậc tiền nhân đã dày công tạo dựng.
Di tích Mộ Lê Quý Công ở đội 3 thôn Xuyên Đông ngày xưa
Theo lời kể của các bô lão trong làng, Lê Quý Công – tên thật là Lê Công Chung, không rõ năm sinh. Theo gia phả tộc họ con cháu của ông hiện tại sinh sống tại Hội An. Ông là một tướng quê gốc tại làng Mỹ Xuyên, tỉnh Thanh Hóa. Lê Quý Công là một võ tướng theo đoàn quân Nam tiến, theo chiêu dụ của Vua Lê vào Nam bình Chiêm dẹp loạn. Sau khi dẹp yên bờ cõi, ông ở lại vùng Quảng Nam để khai cơ lập nghiệp, ông đã khai khẩn hơn 1.700 mẫu ta ( 850 mẫu tây) lập nên một xã hiệu mới và đặt tên là Mỹ Xuyên, thuộc Thăng Hoa Phủ, Hy Giang huyện để tưởng nhớ quê hương Thanh Hóa của mình. Điều đáng quý nhất là sau khi khai khẩn, ông chia đều 850 mẫu đất cho dân đinh theo chế độ quân cấp. Ông hoàn toàn không sở hữu bất cứ phần ruộng đất riêng tư nào, thể hiện tầm nhìn và đức độ hiếm có của một vị lãnh đạo thời bấy giờ. Nhờ cách tổ chức công bằng, minh bạch và đầy nhân văn của ông, 30 chư tộc của làng Mỹ Xuyên từ xưa đến nay luôn sống hòa thuận, gắn bó, không có tranh chấp đất đai hay quyền lợi như nhiều nơi khác.
Di tích mộ Lê Quý Công ngày nay
Ngoài công lao đánh giặc của một vị tướng tài ba, vị tiền hiền khai cơ lập ấp. Ông còn là vị quan trấn thủ đầu tiên của huyện Hy Giang thời Lê, Triều Hồng Đức, đời Vua Lê Thánh Tông. Ông được phong tước Chánh Đề Đốc, hàm Hùng Long Hầu. Lăng mộ của ông còn ghi lại các câu đối sau:“ Hùng Long Hầu Uy Danh Quang Tự Cổ - Chánh Đề Đốc Sự Nghiệp Hiển Vu Kim” và “ Tào Lĩnh Thiên Trùng Hổ Bái Long Triều Hưng Phước Địa - Hy Giang Nhứt Đới Sa Hoàng Thuỷ Nhiễu Bảo Tôn Phần”
Mộ Lê Quý Công
Lăng mộ Lê Quý Công từng được trùng tu vào năm Quý Sửu (1913). Trải qua nhiều thời kỳ chiến tranh, di tích bị xuống cấp nặng. Tuy nhiên, với tấm lòng hướng về cội nguồn, ghi nhớ công đức người xưa đã có công khai cơ lập ấp, theo đạo lý “ Uống nước nhớ nguồn”, ước vọng tạo được cảnh quang trang trọng như xưa nơi yên nghỉ của tiền nhân, nhân dân làng Mỹ Xuyên cũ Xuyên Đông và Xuyên Tây đã cùng nhau đóng góp công sức, tu bổ và dựng lại khu mộ của Tiền Hiền Lê Quý Công. Khuôn viên mộ dài khoảng 25 mét, rộng 8 mét, có tường rào bao bọc chắc chắn. Phía trước là cổng dẫn vào, cách 10 mét là bình phong chạm trổ tinh xảo, gợi nét cổ kính và trang nghiêm. Tiếp đến là nhà bia – nơi dựng tấm bia đá khắc chữ Hán, đã được dịch nghĩa là: Tiền Hiền Chánh Đề Đốc Hùng Long Hầu Lê Quý Công chi thần vị
Hai bên tấm bia có hai câu đối được dịch là: “Văn võ uyên thâm Hùng Long Hầu Hàm Tước,”“Đức tài siêu việt Chánh Đề Đốc sắc phong.” Sau phần mộ Ngài Tiền Hiền làng Mỹ Xuyên. Lê Quý Công, Tước Chánh Đề Đốc, Hàm Hùng Long Hầu. Hai bên có hai câu đối:
“Bia đá nhớ ơn Người sáng nghiệp
Lửa hương tưởng niệm bậc khai nguyên”
Mộ Lê Quý Công là di tích không chỉ mang giá trị lịch sử, mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa, đạo lý và bản sắc cộng đồng đặc biệt quan trọng.
Hiện nay, hồ sơ khoa học của di tích đang được trình UBND tỉnh Quảng Nam, Sở Văn hóa – Thể thao và Bảo tàng Quảng Nam để xếp hạng Di tích cấp tỉnh. Người dân địa phương vẫn thường xuyên chăm sóc, quét dọn, giữ gìn cảnh quan sạch đẹp, thể hiện sự trân trọng đối với di sản của cha ông. Mộ Lê Quý Công nằm trong quần thể “cây đa – bến nước – sân đình”,một di tích lịch sử do nhân dân chung tay góp sức xây dựng nên theo đạo lý uống nước nhớ nguồn. Việc bảo vệ và tôn tạo di tích không chỉ giữ gìn một phần lịch sử mà còn bảo tồn bản sắc văn hóa Việt, tạo điều kiện cho các hoạt động giáo dục truyền thống và phát triển du lịch văn hóa cộng đồng.