Văn Miếu huyện Duy Xuyên còn có tên gọi khác là Văn Thánh hàng huyện, Văn Miếu Duy An, Văn - Từ huyện Duy Xuyên, được công nhận di tích lịch sử cấp tỉnh tại quyết định số 754 ngày 13 tháng 3 năm 2006. Trên mảnh đất Nam Phước – Duy Xuyên giàu truyền thống văn hóa và hiếu học, khu di tích Văn Thánh – Văn Miếu huyện Duy Xuyên là biểu tượng tiêu biểu cho tinh thần tôn sư trọng đạo, trọng chữ nghĩa của bao thế hệ tiền nhân. Dù hiện nay di tích chỉ còn lại dấu tích là hai trụ cổng cổ, nhưng nơi đây vẫn là minh chứng sống động cho một thời kỳ rực rỡ của nếp học khoa cử và văn hóa Nho học của vùng đất Quảng Nam xưa.
Khung cảnh Văn Thánh hàng huyện ngày xưa.
Theo lời truyền kể của các bô lão trong vùng, mảnh đất văn học này từ xa xưa đã là nơi sinh ra nhiều bậc tiền bối hiền tài, những người mở đầu cho truyền thống khoa bảng của huyện và của tỉnh. Trong số đó, tiêu biểu là cụ Lê Thiện Trị, người đỗ Tiến sĩ năm Mậu Tuất 1838, trở thành vị tiến sĩ khai khoa cho cả sáu tỉnh từ Quảng Nam đến Ninh Thuận. Tiếp nối truyền thống ấy, cụ Nguyễn Khải đỗ Phó bảng hai lần: lần thứ nhất vào khoa Ất Dậu 1885, lần thứ hai vào khoa Kỷ Sửu 1889, nên được tôn xưng là Song bảng Nguyễn Khải. Cụ Võ Hoành lại nổi danh với việc đỗ Giải nguyên khoa thi Hương năm Giáp Thìn 1904, sau đó đỗ Phó bảng trong kỳ thi Hội. Với mong muốn khơi dậy và bồi đắp phong trào hiếu học – một truyền thống văn hóa lâu đời của quê hương – cụ Lê Thiện Trị cùng các vị khoa bảng và hàng văn thân yêu nước trong huyện đã đứng ra vận động xây dựng Văn Miếu huyện Duy Xuyên vào khoảng những năm 1860–1870.
Di tích Văn Thánh hàng huyện bây giờ
Công trình được dựng trên khu đất rộng hơn tám sào, nhận được sự ủng hộ của Tri phủ huyện và nhân dân của 20 xã trong toàn huyện, dùng làm nơi thờ Khổng Tử, Chư Hiền và các bậc khoa lục của tỉnh, của huyện. Cứ ba năm một lần, vào ngày 16 tháng 2 âm lịch, đại lễ tế được tổ chức trọng thể. Tất cả văn thân, khoa bảng trong huyện đều phải tề tựu đông đủ; quan lại của tỉnh, các phủ, huyện cũng về tham dự. Lễ tế sử dụng tam sinh gồm heo, bò và dê; nghi thức tiến hành với nhã nhạc, xướng độc, cờ xí trang nghiêm, thể hiện sự tôn kính đối với đạo học và bậc tiên hiền. Trong toàn tỉnh Quảng Nam thời bấy giờ, ngoài Văn Thánh huyện Điện Bàn, chỉ có Duy Xuyên mới có được không gian văn miếu trang trọng và quy mô như vậy. Từ Văn Thánh Duy Xuyên, nhiều xã trong và ngoài huyện đã noi theo, xây dựng văn miếu xã, văn chỉ làng, lập hội Tư văn, Tư võ theo đúng nghi thức và tinh thần của Văn Thánh huyện.
Bia di tích
Theo Đại Nam Thống Chí ( quyển 5) Văn Thánh huyện Duy Xuyên gồm: chính đường có tam gian, nhị hạ, hậu tẩm xây lầu theo quy chế cũ lợp ngói. Năm Ất Dậu 1885 nhân có biến cố bị thiêu huỷ. Đến năm Thành Thái 14 ( 1902) thì trùng tu lại, toàn bộ khuôn viên hơn tám sào đất, nơi xưa văn Thánh tọa lạc nay thành khu dân cư và đồng ruộng, chỉ còn lại duy nhất hai trụ cổng.
Hiện nay, toàn bộ khuôn viên Văn Thánh – Văn Miếu xưa đã bị san bằng theo dòng chảy thời gian. Dấu tích còn lại duy nhất là hai trụ cổng cổ, được người dân và chính quyền xem như biểu tượng thiêng liêng của di tích. Dù không còn nguyên vẹn, nhưng chính quyền địa phương và các cơ quan chuyên môn đã khoanh vùng bảo vệ, nghiêm cấm mọi hành vi xâm phạm, xây dựng trái phép hoặc làm thay đổi hiện trạng di tích. Điều này thể hiện quyết tâm gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống của quê hương.