Di tích trận đánh trên sông Bàn Thạch là di tích lịch sử được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh tại quyết định số 4550 ngày 31 tháng 12 năm 2008, di tích thuộc xã Nam Phước thành phố Đà Nẵng ( Duy Vinh, Duy Xuyên cũ). Trên dòng sông Bàn Thạch hiền hòa – nay là vị trí cầu Hà Tân thuộc ranh giới thôn Vĩnh Nam và thôn Hà Mỹ, thuộc xã Nam Phước, thành phố Đà Nẵng (xã Duy Vinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam cũ) – đã diễn ra một trận đánh vang dội, thể hiện tinh thần mưu trí, dũng cảm của lực lượng du kích Xuyên An (Duy Vinh cũ) trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Trận đánh ngày 21 tháng 5 năm 1967 đã trở thành một mốc son lịch sử, góp phần khẳng định sức mạnh của chiến tranh nhân dân và ý chí quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược.
Bia di tích được dựng ngay đầu cầu Hà Tân xã Nam Phước.
Sau hàng loạt thất bại liên tiếp trên chiến trường miền Nam, chiến lược “chiến tranh đặc biệt” của Mỹ - Ngụy đứng trước nguy cơ phá sản. Để cứu vãn tình thế, Mỹ ồ ạt đưa quân viễn chinh và chư hầu vào miền Nam, mở rộng chiến lược “chiến tranh cục bộ” với hy vọng nhanh chóng giành lại thế chủ động trên chiến trường và Đẩy lùi cách mạng miền Nam nhanh chóng giành thắng lợi bằng sức mạnh quân sự. Trước tình hình đó, chủ trương của Trung ương Đảng ta phát động phong trào thi đua quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược. Trên khắp các chiến trường Quảng Nam cũ nói chung, tại huyện Duy Xuyên và các xã làn sóng cách mạng bùng lên sôi nổi, khó thể chiến đấu sục sôi quyết tìm và tiêu diệt giặc Mỹ khắp mọi nơi. Xã Xuyên An (Duy Vinh cũ) có vị trí chiến lược quan trọng: giáp Duy Phước, Duy Nghĩa, Duy Hải và Cẩm Kim – vùng giáp ranh thường xuyên xảy ra các trận đánh lớn vào thị xã Hội An, trung tâm tỉnh lỵ của địch. Chính vì vậy, quân Mỹ và ngụy liên tục tổ chức càn quét quy mô lớn, nhằm bảo vệ hành lang phía Nam Hội An và ngăn chặn hoạt động của ta.
Phía sau bia tưởng niệm trận đánh trên sông Bàn Thạch.
Sáng ngày 21/5/1967, vào khoảng 8 giờ, quân địch mở một cuộc hành quân càn quét quy mô lớn với 3 hướng tấn công. Hướng quân đồ bộ từ Hội An, chủ yếu là lực lượng Trung đoàn 51, từ Cẩm Kim tràn vào. Hướng quân địch từ Cửa Đại – Duy Nghĩa, sử dụng 11 xe bọc thép lội nước tràn lên và Hướng lính Mỹ từ Nam Phước, với lực lượng khoảng 1 tiểu đoàn lính Mỹ, càn quét xuống. Đến 15 giờ chiều, địch hội quân tại chợ Bàn Thạch. Tại đây, lính Mỹ bắt ngư dân địa phương dùng thuyền rớ chở chúng ngược dòng sông Bàn Thạch lên hướng Duy Phước. Trên thuyền lúc ấy có khoảng 40 lính Mỹ, trong đó có bộ chỉ huy tiểu đoàn lính thủy đánh bộ Mỹ và một bác sĩ.
Nắm bắt hướng đi và thời điểm di chuyển của địch, tổ du kích địa phương nhanh chóng tổ chức phục kích tại đoạn hói Đình – vị trí chiến lược với lòng sông hẹp, nước sâu, bờ Nam rậm rạp với dừa nước, cây cối mọc um tùm, bờ Bắc là dải cát trắng kéo dài, phía sau là bãi dương và dứa dại – nơi lý tưởng để du kích ém quân thuận lợi để khống chế đường tiến của thuyền địch. Khi thuyền chở địch cách điểm xuất phát khoảng 200 mét về hướng Tây và cách bờ sông khoảng 30 mét, đúng vào tầm kiểm soát của tố du kích do các đồng chí Đỗ Điểu và Võ Đức Nhân trực tiếp chỉ huy. Lệnh nổ súng được phát ra, quân ta nổ súng vào thuyền địch, bị tấn công bất ngờ địch trở tay không kịp, lại đang ở vào thế bị động giữa dòng nước sâu nên thuyền tròng trành khó mà chống trả được. Chỉ trong thời gian ngắn, quân ta đã liên tiếp nổ súng tấn công tiêu diệt được 25 tên lính Mỹ, trong đó có toàn bộ bộ chỉ huy tiểu đoàn lính thủy đánh bộ Mỹ, thu 21 súng các loại, 3 máy PRC 25 và 01 bộ tiểu phẫu. Cu ộ c hành quân với quy mô l ớ n của địch bị thất bại, tinh th ầ n lính Mỹ sống sót hết sức hoang mang lo sợ phải tìm đường rút chạy.
Nội dung khắc sau bia tưởng niệm trận đánh trên sông Bàn Thạch.
Trận đánh Mỹ trên sông Bàn Thạch ngày 21/5/1967 mang nhiều giá trị lịch sử quan trọng. Khẳng định sức mạnh chiến tranh nhân dân, chỉ với vũ khí thô sơ, lực lượng ít ỏi, du kích địa phương đã mưu trí chọn đúng thời cơ, đúng vị trí, giáng một đòn mạnh vào lực lượng tinh nhuệ của Mỹ, thể hiện chiến thuật đánh nhỏ mà thắng lớn. Thể hiện trí tuệ và ý chí của quân dân Xuyên An,trong điều kiện khó khăn, du kích vẫn chủ động bám địch, bám dân, tổ chức trận phục kích hoàn hảo, thể hiện bản lĩnh của lực lượng cách mạng vùng giáp ranh. Ghi dấu chiến công của thế hệ cha ông, Đây là minh chứng cho lòng yêu nước, sự hy sinh và tinh thần quật cường của quân dân Duy Vinh trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.
Ngày nay, vị trí diễn ra trận đánh đã thay đổi về cảnh quan nhưng vẫn giữ được giá trị lịch sử. Cầu Hà Tân bắc qua đúng đoạn sông năm xưa, nối liền hai thôn Vĩnh Nam và Hà Mỹ. Đảng ủy và UBND xã Nam Phước(Duy Vinh cũ) đã có kế hoạch xây dựng tượng đài chiến thắng bên bờ Bắc, cách cầu khoảng 40m, nhằm ghi dấu sự kiện lịch sử và phục vụ giáo dục truyền thống cho người dân và thế hệ trẻ.
Di tích Trận đánh Mỹ trên sông Bàn Thạch là biểu tượng rực sáng của tinh thần chiến đấu quả cảm, mưu trí của quân dân Xuyên An – Duy Vinh cũ. Chiến thắng ngày 21/5/1967 không chỉ góp phần làm thất bại chiến lược càn quét của địch, mà còn làm giàu thêm truyền thống anh hùng của quê hương Nam Phước, Đà Nẵng (Duy Vinh, Duy Xuyên cũ).